Palimpsest u književnosti Danila Kiša
Ako bi se zapitali za jedno od glavnih imena koje je označilo prekretnicu u modernim tokovima naše književnosti vjerovatno bi se odlučili za Danila Kiša. Privlačnost Kišove poetike i proznog postupka leži u osobenom shvatanju jezika i književnosti i onom uvjerenju visokog modernizma da jezik nije prenosnik nekog aposlutnog značenja, već čisti trag duha, osamostaljeno biće koje upućuje na nad-stvarni svijet. Nasuprot racionalnosti filozofa i naučnika, poetski jezik na kome su pisani mit i književnost, sa bogatstvom semantičkih nijansi, zauzima posebno mjesto na skali ljudskih sposobnosti, budući da je magija riječi na vrhovnom tronu moći našeg saznanja svijeta života. Nepoznat nam je smisao jezika kao što nam je nepoznata spiritualna tajna prirode, ali jest nešto čudesno u jeziku, što obezbjeđuje besmrtnost ljudskom duhu i njegovim tvorevinama. U svim prostorima i u svim vremenima. Jezik je, tako reći, nužna pojava, skopčana sa prirodom čovjeka i generalnom potrebom da se da konstantan i vanvremeni jezički oblik mislima, idejama ili emocijama. Kiš, ne samo da vjeruje u nevjerovatnu sposobnost jezičkog potencijala, već u skladu sa post-modernim strujanjima, zamišlja čitav svemir kao veliku knjigu, gdje su pisci arhivari mitske Vavilonske biblioteke, vrhunski djelatnici u odgonetanju tajanstvenog kriptograma prvobitnog arhiteksta. Pisci su aleksnadrinci-tumači, koji predano rade na objelodanjivanju skrivenih hijeroglifa svijeta, začetim u apsolutnom ujmu, dostojni savršenog i intelektualnog boga-teologa.
Promjene koje su se desile u modernoj književnosti rezultat su promjena u samom biću jezika, jer jezik više nije instrument nekog višeg božanskog smisla kao kod Starih, već samostalna realnost utemeljena u autonomnom zakonodavstvu. To je omogućilo radikalnu izmjenu pripovijeda, sažimanje vremena i prostora, stapanje u jedan rod eseja, proze i poezije, fantastičnog i realnog u raznovrsnim planovima izlaganja. Slijedeći kulturno nasleđe moderne književnosti, Kiš u svom poetološkom prisutpu kao i poetičkim raspravama obrazlaže svoje glavne ideje koje će postati polazište njegove literature. Ostvarujući neobičnu bliskost proznog i poetskog govora Kiš će stvoriti književnu prozu koja ima obilježja, svojstva i funkciju velike poezije. Poetizovanje događaja postaje ključna unutrašnja shema u narativnom obrascu i estetskom modelovanju teksta.
U devet priča Kišove „Enciklopedije” jasno se uočava piščev sakralni odnos prema jeziku, tradiciji i jezičkoj baštini. Sam naslov „Enciklopedija mrtvih” navodi na pomisao o temi smrti kao magistralnoj temi. Sažeta-enciklopedijska stilizacija u prikazu pojedinačnih ljudskih sudbina pojačava vrijednost marginalnim istorijskim događajima, pribavljajući tako važnost perifernim događajima i sporednim istorijskim figurama.
Enciklopedija je tematski raznorodna, vezana za različite istorijske slojeve a jedinstvena cjelina, prevashodno po primarnoj potrebi da se „beznačajnim” fenomenima osigura bezvremeno značenje. Dakle, šansa onih bez šanse! Piščeva opsesivna posvećenost smrti, približava ga samom centru filozofskih, religijskih, mitoloških slojeva zapadno-evropske kulture jer je na paraboli smrti i eshatološkoj perspektivi kao i pitanju nastanka ukorijenjena gotovo cjelokupna književna tradicija. Govor o smrti i kod Kiša, kao i kod Starih majstora, prepliće se sa govorom o ljubavi, eros i tanatos se uzimaju kao dominantne bezlične sile koje neprekidno stvaraju i razaraju kosmos i utiču na kosmička zbivanja.
I za Kiša kao, u modernom shvatanju je književnost u prvom redu palimpsest, štaviše palimpsestički postupak je ključno svojstvo književnosti čijim razotkrivanjem dolazimo do pravog-unutrašnjeg smisla. Premazivanjem različitih književnih i kulturoloških nanosa, pisci restauriraju pisanu baštinu različitih kultura i ugrađuju je u slojevitu strukturu književnog teksta. Zato je pitanje piščeve originalnosti nepostojeće pitanje. Apsolutna kreacija ne postoji ni u prirodi ni kada je u pitanju umjetnički postupak, jer pisac principijelno gledano, uvijek polazi od nekog tematski ili literarno već uobličenog sadražaja. Estetski uspješan književni tekst bi bio onaj koji, dakle, predstavlja komentar nekog već postojećeg teksta. Primjer, sa „novim” ispitivanjem „Don Kihota” koji je preduzeo Pjer Menar u Borhesovoj priči, praktična je demonstracija autorovog stava o aktu pisanja i književnog uobličavanja. Novonastali viteški roman posjeduje samostalan književni život ali je čvrstim nitima povezan sa osnovnim Servantesovim djelom. Prototekst postaje baza za književnu nadgradnju, sadržajnija i podsticajnija činjenica od bilo kakve pojave u stvarnom svijetu. Tako se jedan sloj imaginarnog prekriva drugim u izgrađivanju imaginarnogvavilonske kule jezičkog predanja. Mi smo naoružani vjerom u moć teksta, povjerenjem u njegovu „istinitost” i jedinstveni smisao, a na osnovu tog iskustva gradimo vlastitu tekstualnu reinterpretaciju, dakako novinu u odnosu na osnovni tekst. To primarno uvjerenje o jezičnosti sveg našeg razumijevanja i jeziku kao mjestu susreta sadašnjosti i budućnosti postaće centralna tema književnih ali i filozofskih preokupacija u modernoj književnosti. Jezičnost predanja, govori nam da je svaka predaja utkana u biće jezika koji je čuvar od zaborava, istorijska svijest ali i književne i umjetničke simbole. Rasvjeljavanjem tekstova, skeniramo po dubini minule epohe i civilizacije, deponujući u njih energiju i istorijski nagomilano iskustvo običaja i tradicije svoje sadašnjosti. I upravo je time omogućeno palimpseističko shvatanje književnih projekata, jer su ti projekti sve više shvaćeni kao riznica raznovrsnih simbola, preuzetih iz istorijskog nasljeđa, oblikovani jezičkim moćima u procesu njihovog miješanja, ukrštanja, nadovezivanja jednih na druge. Mi smo imenovani tekstovima, koji dolaze iz različitih oblasti ljudskog duha i stvaralaštva, pozvani da razotkrivamo njihov smisao ali i da komuniciramo jedinstvenu strukturu sačinjenu od tekstova iz različitih vremena.
Dakle, svaka priča o svijetu je dio jedne pretpostavljene cjeline, Vavilonske biblioteke, centarlne memorije u kojoj se stiče svekolika istorija, a sve pojedinačne priče su plod vavilonskih arhitekata i osnivaju se na jednom prvobitnom arhitekstu. Megapovijest nastaje kao sintetizovano iskustvo poznatih civilizacijskih simbola, budući da je tekst skladište u kome je položena kulturna istorija čovječanstva. Pisanje književnog djela na osnovu već napisanog materijala, doprinosi novim tekstualnim mogućnostima i značenjima. U književnoj tradiciji jedno književno djelo se logično nadovezuje na drugo, jer je referencijalni sistem književnosti beskonačan i otvoren. U hermeneutičkom krugu razumijevanja u cjelini književne istorije, svaka pojedinačna čestica ima nezamjenljivo mjesto i važnost sa stanovišta duha cjeline. A to znači da je u suštini književno stvaranje posao koji ima za cilj uspostavljanje odnosa među različitim književnim djelima sporazum koji ima za cilj da suspenduje poremećeni unutrašnji odnos ukine nesporazum. Taj proces koji uvodi u igru djela prošlih epoha, počinje uvijek ispočetka jer je riječ o otvorenom i beskonačnom procesu. Palimpsestičko književno štivo napravljeno je u duhu sabiranja prethodnih iskustava, jer se u istorijskom nasljeđu kao u ogledalu, ogleda samo ono drugo sebe samog. Prorok u starom svijetu je rezimirao da nema ničeg Novog pod Suncem, a u tome i jeste sadržana sva poruka predanja i fascinacija predanjem. Jezičko predanje jeste tok u koji smo uključeni i od pravilnosti prihvatanja igre na kanalu razumijevanja tradicije u igri uigravanja/izigravanja vlastitih sudova odvija se čudo sporazumijevanja sa tradicijom. Priključivanjem na strujno kolo na kome se nalazi energetski potencijal tradicije, postajemo istinski sudionici vanvremene igre, koja uvijek može da počne u bilo kojoj tački vremena, u bilo kojoj tački prostora. Dakle, pisci ne počinju od nulte tačke, već su na pravom početku onda kada to bogato nasljeđe vjekova ucrtavaju u vlastitu imaginaciju. Osporavanjem izvornog autorstva autoru teksta, istorijski autoritet pisca doveden je pod znak pitanja a time se što je ikada napisano u prošlosti postaje legitimna svojina svake individualne svijesti, svakog potencijalnog pisca koji je osposobljen da čuje govor nekog teksta iz dubine istorije i koji je osposobljen za to da dozvoli tekstu da mu se obrati, da mu nešto kaže.
U tom susretu sa svijetom tekstualnosti/predanja najopštije rečeno odvijaju se dva paralelna toka koja se međusobno podržavaju. S jedne strane kada se uspostavlja taj odnos JaTi u onom ujedinjujućim Mi sadašnjosti, odigrava se stvaranje kvalitativno novog rezultata, štaviše riječ je o realnosti duha kao onaj iracionalni momenat koji ujedinjuje sagovornike. Ako je jezik čisti trag duha kao što tvrde filozofi ili ako smo uvijek kod kuće kad smo u jeziku jer smo uvijek obuhvaćeni jezikom, onda se kroz kontakt za tekstualnošću koja obuhvata i ono iskazivo i ono neiskazivo rađa čisti duhovni svijet u kome pregovaraju zajednička duhovna svojstva. U tome i leži razlog da mi možemo cjelovitu istoriju književnosti tretirati kao neponovljivu cjelinu koja vibrira jedinstvenim smislom. I uopšte tako je moguće izgraditi svijest o zajednici, zajedničkoj književnoj baštini čovječanstva, gdje je moguće ukomponovati mudrost Istoka i Zapada, antike i hrišćanstva, starih epova i moderne književnosti u jedinstveni književni korpus. Iznad pojedinačne svijesti postoji nadindividualna sfera jezika koja nam se emituje u jezičkom predanju a omogućena jezičkim tokovima našeg razumijevanja. I druga stvar, preko koje možemo definisati, uslovno rečeno drugi paralelni tok jeste da iz nivoa svog istorijskog trenutka vremenskog odmaka koji nosi gomilanje novih iskustava zaputimo prema tradiciji. Iskonsko biće jezika je u tome da se uvijek govori nekom za nekog i da se tek na toj relaciji pojavljuje unutrašnja beskonačnost značenja koju skrivaju najdublji slojevi teksta i koja poput sfingine zagonetke uvijek može da bude to i nešto drugo. To biti nešto drugo govori nam o tome da nikad ne možemo raščistiti sa tradicijom, štaviše da je svaki proces, svjesno ili nesvjesno, gonjen željom da se zagonetka jezičkog predanja izvede na čistinu. Gadamer je isticao da je Aristotelova definicija o čovjeku kao biću koje posjeduje logos, najpribližnija shvatanju jezika kao istinskog središta čovjekovog bića. U tom kontekstu sve što je ljudsko iskazano je u jeziku i jezik je istorijska riznica svakog ljudskog iskustva.
Palimpsest (lat. codex rescriptus, ponovno napisan), u antici i u Srednjem vijeku označavao je rukopise napisane na pergamentu ili ponekad na papirusu, koji su pisani preko prvobitnog teksta, opranog cijeđenjem ili struganog nožem. Budući da je pergament bio skup, naročito u 79 vijeku, mnogo značajni tekstovi antike su bili sastrugani, pa je restauracija tako izgubljenih rukopisa, započeta u srednjem vijeku, traje do danas.
Tehnika pisanja na već gotovom tekstu iz tradicije znači da jedan književni obrazac može da ima višestruku namjenu. I u smislu slobodnih interpretacija i spontanih asocijacija i u sislu pasusa, fragmenata ili dijelova teksta kao materijala za novo umjetničko djelo. Upotreba istih mitova u različitim književnim obradama bilo je uobičajeno u antičkom periodu, ali ono što predstavlja novinu u modernom dobu je korištenje čitavih djelova iz tekstualnog nasljeđa i njihovo inkorporiranje u kompozicionu cjelinu novog književnog ostvarenja. Pisci su slobodni da na najzraznovrsniji način koriste staru književnost i u pogledu mitova, zapleta, tema ili u smislu defilea likova njihovih sudbina u sopstvenim kreacijama. Pri tome tekst književnog djela takođe postaje solidan književni materijal na kome se gradi književnoumjetnički postupak. Književna djela se tako nadovezuju na prethodna, jer pisci u svim vremenima sarađuju na jedinstvenoj knjizi svijeta, na sređivanju velike biblioteke koja sadrži sve što jeste, ono što je bilo i ono što će se desiti u budućnosti. To primarno uvjerenje o postojanju jedne Svete pripovijesti dragocjeno je iskustvo koje usmjerava možda glavne tokove savremene književnosti. Svijet tekstualnosti je unikatna cjelina, za koju ne postoji protok vremena. Dakle, pisci u svim epohama sarađuju na istom zadatku konstituisanja Velike Knjige, u kojoj je upisana sudbina čovječanstva, ali i kosmosa. Zato je istorija književnosti samo tehnički termin za razvrstavanje književnih djela po nekom hronološkom redu. Suštinski, među književnim djelima u istorijskom kretanju postoji samo zakon sinhroniziteta, tj. istovremenog dejstva „svega na sve”, šta više taj efekat uzajamnosti predstavlja živi duh koji struji među epohama, književnim djelima, stvarajući jedinstveni organski povezan sistem književnih djela.
Proza Danila Kiša upravo je značajna po tom uspješnom i suštinskom komponovanju različitih slojeva iz književne i kulturološke baštine. U proznim i metafizičkim poetičkim komentarima dominantno na osi pripovijedanja je uhodani princip palimpsestičkog nanošenja novih književnih sadržaja na već organizovani jezički materijal. Pisac koristi iranijsku perspektivu kao oprobani model ogledanja starih mitova i mitološkoreligioznih predstava. Parodirajući apokrifne i jeretičke spise koji odstupaju od kanonizovanih teoloških dogmi, kao u priči o Simonu Čudotvorcu, tom najpoznatijem čudotvorcu hrišćanskog svijeta, pisac pravi originalan iskorak utemeljen na poznatoj paraboličnoj strukturi. Pogled sa svih strana koji se tako osvaja dovodi do novog svestranijeg sagledavanja mitova i legendi ali i mirotvoračkog iskustva uopšte. Snaga velikih tema jeste u tome što se predstavljaju bazične metafore, na osnovu kojih, pisci u svim vremenima filigranski rade na različitim varijantama i mogućnostima. Na postojećoj mitologiji i književnosti Istoka i Zapada, začetoj u posebnim umjetničkim epifanijama u kojima se razotkriva svijet bremenit mnogim značenjima uspostavlja se poetizovana narativna konstrukcija, kao poetskointelektualni komentar, replika na poznatoj erudicijskoj podlozi. I uopšte, takav manir omogućava inventivno spajanje različitih individualnosti u vremenu, dijalošku formulu koja bogati iskustvom tradicije novonastale književne svjetove. Intervencija u tradiciji ima gotovo čudesan karakter, jer pisci postaju božanski moćni da utiču na njene promjene. Pisci gospodare jezikom, kontrolišu njegovo tajanstveno biće, učestvujući u rekreiranju izvorne čistote prvobitnog jezičkog savršenstva. Za takav umjetnički poduhvat glavna tematska osnova se ne nalazi u podržavanju energije već u pismovnim tragovima koji služe kao dokument. Za citatnu montažu tekstualnog kolažmozaika načelo vrijednosti podjednako uvjerljivo demonstriraju fikcionalizovani dokument obogaćen sa bezbroj izmjena i mišljenja forme kao i stvarni događaji. Mnoštvo detalja koje nalazimo u Kišovoj proznoj građevini, stvarni ili izmišljeni citati, u funkciji su pojačavanja estetskog učinka, pozivanjem na duh tradicije. Na podlozi imaginarnog svijeta Kiš izrađuje autentični takođe imaginarni svijet, udahnuvši mu tako neophodnu estetsku zavodljivost i privlačnost. Imaginarni slojevi se slažu preko takođe imaginarnih slojeva nagomilanih u istoriji kulture a pri tom takva imaginarna tvorevina je možda posljednja riječ za razotkrivanje onog zagonetnog smisla koji leži u korijenu pojavnog svijeta.
Kiš naročito tematizuje poziciju žrtve u ludulu ratova i ideologija od ranih spisa Bašte do Grobnice i Enciklopedije, unoseći sopstvenu duševnu preosjetljivost koja je genetski kodirana piščevom jevrejskom lozom. Sinhronizovanom obradom različitih a često suprotstavljenih pozicija u parovima Dželatžrtva, izdajnikheroj, mesijaprevarant i sl. Kiš uspijeva da u najsurovijim okolnostima izbriše tragično osjećanje života koje dominira u helenskom patosu drevnih tragičnih priča. Stil pisanja usaglašen je sa potrebom za kondezovanjem prikazivanja događaja. Zato svaku priču Enciklopedije pisac otvara in medias res. Čitalac je uveden pravo u centralni događaj, što implicira ekonomičnost i sažetost enciklopedijskog stila. Centralna priča vezana je za autentični događaj iz života mormonske sekte. Mormoni nastoje da obezbijede trajnost svakog ljudskog postojanja, bilježeći sve epizode, o marginalnim ljudskim sudbinama u globalniformacioni sistem. Samim postojanjem upisujemo se u sveopštu Enciklopedijuknjigu svijeta u kojoj nema ni beznačajnih, ni povlaštenih likova. To je ono fascinantno po Kišu, ta činjenica da obične ljudske priče, mikro plan nosi u sebi težinu svih metafizičkih pitanja, štaviše tu se prelamaju sve društvene, političke, ideološke zavrzlame proteklih vjekova. To uvjerenje, ravnomjernim koncentričnim krugovima širi se na sve priče i sada se smisao poetske naracije uobličava kroz pravilo da se junacima na rubu života, pojedinačnim životnim biografijama osigura antološki status univerzalnih vrijednosti. Kiš je majstor da odabere pravi biografski detalj, životnu situaciju i da na njoj pokaže univerzalna značenja, sa svim semantičkim nijansama. Biografije običnih ljudi u neobičnim istorijskim okolnostima, sudar malog čovjeka i velikih ideoloških prevrata, kada se pretoče u zapis postaju konstanta, saga o besmrtnosti ljudskog reda. Vječno ponavljanje kao u hinduističkim religijama i predstava o točku u kome se kraj i početak spajaju uvijek u neki novi početak upućuje na cirkularno ustrojstvo svijeta života.
Kišov modernistički pristup prozi utemeljen je na shvatanju nedostatka strogog poetičkog normativizma. To mu je omogućilo novo zalaženje u istorijske, mitološke ili književne tekstove. Prekomponujući osnovne priče, pisac artistički vješto miješa različita žanrovska svojstva, teme iz mita, religije ili istorije, praveći originalnu atmosferu u svojim pripovjetkama i romanima. Zvukovna melodičnost sadržana u njegovom jezičkom iskazu obezbjeđuje se specifičnom jezičkom organizacijom teksta kao i autorovim darom za poetizovanjem različitih zona iskustva. Ostvareni unutrašnji ritam ima posebnu vrijednost za kompozicionu i značenjsku slojevitost Kišovog teksta. Sposobnost za sažimanje različitih vremenskih planova utiče na to da je njegov svijet jezgrovit presjek glavnih istorijskih i društvenopolitičkih kretanja u nemirnom XX vijeku, opterećenim stvaranjem velikih totalitarističkih društvenih sistema. Egzistencijalna strepnja njegovih junaka, zapravo je rezultat realnog stahadrhtanja pred realnim zastrašujućim oblicima gušenja individualnosti i slobode. Autoritarnost političke vlasti združena sa inventivnim oblicima svirepih torturaisleđenja, špijunstva i kažnjavanja u svakovrsnim oblicima, internorizovana je kao unutrašnja strpenja junaka kao u Kišovoj „Grobnici”. Pisac je nesumnjivo znalac istorijskopolitičke scene XX vijeka i njenih najvažnijih sociopolitičkih previranja, a ono što njega stvarno interesuje jeste ne toliko sudbina nekog posebnog naroda, već sudbina pojedinca kada je izložen na milost i nemilost velikih istorijskih potresa, revolucija ili mrakova jednoumnih ideologija. Sve drugo, kulturološki simboli, religiozne i mitološke predstave, filozofske spekulacije prepoznatljive u njegovom tekstu, samo su zajednički imenitelj u funkciji velike priče o čovjeku. To svođenje svih civilizacijskih tokova, bilo da dolaze iz kulture, umjetnosti, politike ili metafizike na antropološku ravan postaće jedno od glavnih karakteristika Kišove proze.
Za razliku od moderne književnosti, u klasičnoj umjetnosti književni likovi egzistiraju u sređenom kosmosu u kome su definisane u potpunosti etičke, religiozne ili estetske vrijednosti, štaviše zaplet nastaje kada se poremeti nešto u objektivno utemeljenom sistemu vrijednosti koji određuje ponašanje u porodici ili širem društvenom kontekstu. U savremenoj umjetnosti, junaci su koncipirani, po uzoru na duhovni horizont epohe u kojoj se rađa zbrka u vezi sa neprikosnovenim postojanjem vrijednosti i vrijednosnih stavova.
Novovjekovno oslanjanje na subjektivnu svijest kao mjesto odakle se izriče smisao svijetu postaje sve više dominantno uvjerenje epohe i odatle do relativiziranja vrijednosti samo je jedan korak. U skladu sa tim mijenja se književni i uopšte umjetnička forma izražavanja, jer ona treba da odrazi novonastalu duhovnu situaciju. Kišova poetika slijedi jedan dugi niz autora moderne evropske književnosti i dominirajući način pisanja u kome se kao glavno načelo promoviše sloboda, ali ne u apstraktivnom značenju pojma, već sloboda u modelovanju i komponovanju teksta kao i u širokom spektru „uvlačenja” postojeće književne i van-književne tradicije. Postimpresionistički katalog, dobijen tako, nastaje iz novih mogućnosti interpretacija, tih novih aleksandrijskih tumača-pisaca, a ispunjen je drevnim motivima, legendama, kultovima ili religijama prošlosti. Poigravanje na matrici istorijski uspostavljenih simbola sa slobodnom umjetničkom prefiguracijom, dovodi do novih estetskih i umjetničkih kvaliteta, u Kiša, kao i samim vrhovima moderne proze. Smjelost u eksperimentisanju sa kanonizovanim religioznim temama ili legendama, kao u priči o Simonu Čudotvorcu ili „Legendi o spavačima” u neku ruku je prosto iznenađujuća, a priliči samo velikim piscima i talentima. Pri tome Kiš ne narušava sakralnost osnovnog teksta iz kog se preuzma priča, ne povređuje njegovu svetost, već štaviše teži onom kubističkom idealu sagledavanja određenog predmeta ili situacija sa svih strana. Iz tih razloga, Kišova proza je postala univerzalni simbol modernog pripovijedanja u našoj književnosti, utemeljena na piščevom uvjerenju da je sve „novo”, novo po tome što je zaboravljeno staro i da suštinski gledano nema ničeg novog pod suncem.
Sonja Tomović – Šundić
