O STRANCU
Ukoliko je putovanje, kao razrešenost od svake date prostorne tačke, pojmovna suprotnost u odnosu na fiksiranost za takvu tačku, onda sociološka forma "stranca", u izvesnom smislu, predstavlja jedinstvo oba određenja - naravno, pokazujući i ovde da je odnos prema prostoru samo s jedne strane uslov, a da je s druge strane simbol odnosa prema ljudima. Ovde se stranac ne misli u dosad na višestruk način dodirnutom smislu, kao putnik koji danas dođe, a sutra ode, već kao onaj koji danas dođe, a sutra ostaje - takoreći, potencijalni putnik koji, iako ne produžava, još nije sasvim prevladao razdvojenost odlaženja i dolaženja. On je fiksiran u određenom prostornom okviru - ili takvom čije je razgraničenje analogno prostornom -, ali je njegova pozicija tu na taj način bitno određena time da mu on ne pripada od početka i da u njega unosi kvalitete koji iz njega ne potiču ili ne mogu da poteknu. Jedinstvo blizine i udaljenosti, koje svaki odnos između ljudi u sebi sadrži, dospeva ovde do konstelacije koja se, na najkraći način, ovako formuliše: distanca u odnosima znači da je onaj ko je blizu daleko, a stranost opet znači da je onaj ko je daleko blizu. Jer, stranost je naravno sasvim pozitivna veza, naročita forma uzajamnog delovanja: stanovnici Siriusa nam nisu u stvari strani - ponajmanje u smislu reči koji sociološki dolazi u obzir - već za nas uopšte i ne postoje, nalaze se s one strane dalekog i bliskog. Stranac je elemenat same grupe, kao uostalom i siromašni i mnogostruki "unutrašnji neprijatelji" - elemenat čije imanentno svojstvo i svrstavanje istovremeno uključuje i nešto što je izvan i nasuprot. Umeće kako distancirani momenti čine formu zajedništva i uzajamno destvujućeg jedinstva može da se nagovesti sledećim određenjima - koja nikako nisu zamišljena kao iscrpna.
U čitavoj istoriji privrede stranac se u svakom pogledu pojavljuje kao trgovac, tj. trgovac kao stranac. Ukoliko, na bitan način, privreda služi za sopstvene potrebe ili prostorno uski krug razmenjuje svoje proizvode, onda mu nisu ni potrebni preprodavci; trgovac dolazi u obzir samo za one proizvode koji se proizvode van kruga. Ukoliko osobe ne putuju u inostranstvo da bi možda kupili ove potrepštine - u kom slučaju bi oni u ovom drugom području bili "strani" trgovci - trgovac mora da bude stranac, jer za nikog drugog to nije egzistencijalna prilika. Ova pozicija stranca se za svest pooštrava ukoliko se on, umesto ponovo da napusti mesto svoje delatnosti, na njemu zadržava. Jer, u bezbrojnim slučajevima mu je i ovo samo tada moguće ako može da živi od preprodaje. Neki, na bilo koji način zatvoreni privredni krug, sa podeljenom teritorijom i zanatima koji udovoljavaju potražnji, dopustiće i trgovcu egzistenciju; jer samo trgovina omogućava bezgranične kombinacije, u njoj inteligencija još uvek nalazi proširenja i nova dokučivanja koja teško polaze za rukom izvornom proizvođaču, sa njegovom ograničenom pokretljivošću i njegovom upućenošću na krug mušterija koji se samo polako uvećava. Trgovina može još uvek da prihvati više ljudi nego primarna proizvodnja i zato je ona indikativno područje za stranca koji, u izvesnom smislu, u krug u kome su privredne pozicije već zaposednute ulazi kao prekobrojan. Klasičan primer daje istorija evropskih Jevreja. Stranac, po svojoj prirodi, nije vlasnik teritorije, pri čemu se teritorija ne razume samo u fizičkom smislu, već takođe i u prenosnom, kao životna supstanca koja je fiksirana ako ne za neko mesto u prostoru, onda za neko idealno mesto društvenog okupljanja. Takođe i u intimnijim odnosima, od osobe do osobe, stranac može da razvije sve moguće atrakcije i značenja, ali on, toliko dugo koliko se prihvata kao stranac, nije "vlasnik teritorije". Ta upućenost na preprodaju i na čistu trgovinu zlatom, kao na njenu sublimaciju, daje sad strancu specifični karakter pokretljivosti i to višestruko; u njoj, ukoliko se odigrava u okviru ograničene grupe, živi ona sinteza blizine i daljine koja sačinjava formalnu poziciju stranca: jer ono što se naprosto kreće dolazi povremeno u dodir sa svakim pojedinim elementom, ali ni sa jednim nije na organski način povezano putem rodbinskih, lokalnih, profesionalnih veza.
Drugi izraz za ovu konstelaciju leži u objektivnosti stranca. Pošto, na osnovu porekla, on nije određen za singularne sastavne delove ili jednostrane tendencije grupe, on im svima stoji nasuprot, sa posebnim stavom "objektivnog", koji ne označava prostu distancu i neučestvovanje, već je posebna tvorevina iz daljine i blizine, ravnodušnosti i angažovanosti. Upućujem na raspravu o dominantnim položajima grupnog stranca, za koje se kao tipična pokazuje praksa onih italijanskih gradova da svoje sudije pozivaju izvana, jer niko od domaćih nije bio oslobođen od zatečenosti u porodičnim interesima i rascepima. Sa objektivnošću stranca je povezana i prethodno pomenuta pojava koja uglavnom, ali ne i isključivo, važi u odnosu na sledeće: da se u odnosu na njega često ispoljavaju iznenađujuće otvorenosti i povere- nja, sve do ispovedanja koja se brižljivo skrivaju od bližnjeg. Niukom slučaju objektivnost nije neučestvovanje - jer ovo je uopšte mimo subjektivnog i objektivnog ponašanja - već je naročita pozitivna vrsta učešća - kao što ni objektivnost teorijskog posmatranja niukom slučaju ne znači da je duh pasivna tabula rasa u koju stvari upisuju svoje kvalitete, već da je puna delatnost duha koji deluje po sopstvenim zakonima, ali tako isto isključuje slučajna pomeranja i akcentiranja, čije bi indivi- dualno subjektivne različitosti davale sasvim različite slike o istom predmetu. Obje- ktivnost može da se označi kao sloboda: objektivni čovek nije vezan nikakvim od- ređenjima koja bi prejudicirala njegovo shvatanje, razumevanje i odmeravanje datog. Ova sloboda koja strancu dopušta da i bliski odnos doživi i razmotri kao iz ptičije perspektive, sadrži, naravno, i opasne mogućnosti. Oduvek, prilikom pobuna svake vrste, napadnuta strana tvrdi da su one podstaknute spolja, preko stranih izaslanika i huškača. Ukoliko je to tačno, onda je to preterivanje u odnosu na specifičnu ulogu stranca: on je, teorijski i praktično, slobodniji, on odnose sagledava s manje predrasuda, meri ih prema opštijim, objektivnijim idealima i u svojoj akciji nije vezan običajima, pijetetom i ranijim životom.
Najzad, srazmera blizine i udaljenosti koja strancu daje karakter objektivnosti zadobija još i praktični izraz u apstraktnijoj suštini odnosa prema njemu, tj. u tome da su sa strancem zajednički samo izvesni opštiji kvaliteti, dok se odnos prema organski povezanima izgrađuje na jednakosti specifičnih razlika u odnosu na opšte. Prema ovoj šemi se uopšte, u brojnim određenjima, potvrđuju svi lični odnosi. O njima, pored individualnih razlika, ne odlučuje samo to što postoje izvesne sličnosti između elemenata koje ili utiču na odnos ili se drže mimo njih. Ono zajedničko se samo, u svom delovanju na odnos, suštinski određuje prema tome da li između elemenata postoji upravo taj odnos, te da li je on, doduše, uopšten prema unutra, a specifičan i neuporediv prema spolja - ili prema tome da li ga osećaju sami elementi kao nešto njima zajedničko, zato što je, uopšte uzev, zajedničko nekoj grupi, tipu ili čovečanstvu. U poslednjem slučaju, proporcionalno širini kruga koji nosi isti karakter, nastupa razblaživanje delotvornosti zajedničkog, tako da ono funkcioniše doduše kao jedinstvena baza elemenata, ali ne upućuje ove elemente jedne na druge, iako bi baš ova jednakost mogla svakog od njih da učini zajedničkim sa svakim mogućim drugim. I ovo je očigledno način na koji jedan odnos istovremeno uključuje blizinu i daljinu: u meri u kojoj momenti jedinstva imaju opštu suštinu, u toplinu odnosa koju stvaraju umeće se elemenat hladnoće, osećaj slučajnosti upravo ove veze, a vezujuće snage su izgubile specifični, centripetalni karakter. Izgleda mi da u odnosu prema strancu ova konstelacija ima sad izvanrednu specifičnu prevagu nad individualnim, autentičnim zajedničkim osobinama elemenata čiji je odnos u pitanju. Stranac nam je blizak ukoliko između njega i nas osećamo jednakosti nacionalne ili socijalne, poslovne ili opšte ljudske prirode; on nam je dalek ukoliko ove jednakosti premašuju i nas i njega i povezuju nas samo utoliko što povezuju mnoge. U ovom smislu, u najuže odnose lako dospeva jedna crta stranog. Erotski odnosi u stadijumu prvobitne strasti odlučno odbijaju svaku pomisao o generalizaciji; ljubav kakva je ova još nije postojala, ni sa voljenom osobom ni sa našim osećanjem za nju ne može ništa da se poredi. Otuđenje - da li kao uzrok, da li kao posledica, teško je odlučiti - uobičajava da se umetne u trenutku kad iz odnosa nestaje osećaj jedinstvenosti; skepticizam u odnosu na njegovu vrednost po sebi i za nas nadovezuje se na pomisao da se sa njim samo ostvaruje opšta ljudska sudbina, da se proživljava već hiljadu puta nastali doživljaj i da bi bilo koja druga osoba imala za nas isto značenje da slučajno nismo sreli baš prvu osobu. Bilo šta od toga može da nedostaje jednom tako bliskom odnosu, jer ono što je dvema osobama zajedničko možda nikad nije samo njima zajedničko, već pripada opštijem pojmu koji još mnogo toga uključuje, mnoge mogućnosti istog; onoliko malo koliko mogu da se ostvare, toliko često možemo i da ih zaboravimo, tu i tamo one se, poput senki, probijaju između ljudi, kao i magla koja prelazi preko svake označavajuće reči i koja bi prvo morala da se zgruša do čvrste telesnosti kako bi se nazvala ljubomorom. Možda je to, u nekim slučajevima, opštija, ili barem nesavladivija stranost nego ona koja je data preko razlika i nepojmljivosti: da doduše postoji jedinstvo, harmonija i blizina, ali sa osećanjem da to nije u stvari isključivi posed ovog odnosa, već da je nešto opštije što potencijalno važi između nas i neodređeno brojnih drugih i zato svakom odnosu, koji se sam ostvario, ne dozvoljava da mu se pridoda nikakva unutrašnja i isključujuća nužnost. - S druge strane, postoji vrsta "stranosti" kod koje je upravo isključena zajedničkost na osnovu nečeg opštijeg, što obuhvata stranke: ovde je otprilike tipičan odnos Grka prema barbaros i svi slučajevi u kojima se drugom poriču upravo opšta svojstva koja se osećaju kao sopstvena i naprosto ljudska. Samo ovde "stranac" nema nikakvog po- zitivnog smisla, odnos prema njemu je ne-odnos, on i nije ono što se ovde nalazi u pitanju: član same grupe.
Kao takav on je, štaviše, istovremeno i blizak i dalek, kako se to i nalazi u za- snivanju odnosa na samo opštoj ljudskoj jednakosti. Između oba elementa, međutim, nastaje naročita napetost ukoliko svest, za koju se kaže da misli samo opšte, naročito naglašava upravo ono što nije zajedničko. Ovo opet, u slučaju stranca spram države, grada, rase itd., ponovo nije ništa individualno, već je stranog porekla, koje je mno- gim strancima zajedničko, ili bi to moglo da bude. Zato se stranci i ne osećaju kao individue, već uopšte kao stranci određenog tipa, momenat daljine nije u odnosu na njih ništa manje opštiji nego momenat blizine. Ova forma se npr. nalazi u osnovi tako posebnog slučaja kao što je srednjevekovni porez za Jevreje koji je razrezivan u Frankfurtu, ali i drugde. Dok se iznos koga su građani hrišćanskog porekla plaćali menjao u odnosu na imovinsko stanje, porez za svakog pojedinačnog Jevreja je bio određen jednom za svagda. Ova fiksiranost počivala je na tome što je Jevrej svoju socijalnu poziciju imao kao Jevrej, a ne kao nosilac određenih činjeničkih sadržaja. U pitanjima poreza svaki drugi građanin je bio posednik određene imovine i njegov porez je mogao da prati njene promene. Kao onaj ko plaća porez, Jevrej je na prvom mestu bio Jevrej i time je njegova poreska pozicija poprimila invarijantni elemenat; ovo se najizrazitije pokazuje čim otpadnu ove individualne osobenosti, čija je individualnost ograničena ukočenim nepromenljivostima, i stranci počnu da plaćaju sasvim isti porez po glavi. Sa svom svojom neorganskom spojenošću stranac je ipak član grupe čiji jedinstveni život uključuje posebnu uslovljenost ovog elementa; samo što mi ne znamo da svojevrsno jedinstvo ovog položaja drugačije označimo osim da je sastavljeno u izvesnoj meri od blizine i u izvesnoj meri od daljine, koji u nekoj količini karakterišu svaki odnos, da bi u određenoj proporciji i obostranoj napetosti proizveli specifični, formalni odnos prema "strancu".
S nemačkog preveo
Miroslav Milović
Izvornik: Theoria
