Balkan je staro i pouzdano ogledalo svjetskog poretka moći. Da bi neostvareno načelo "Balkan balkanskim narodima" moglo da se nametne za ostvarivanje nije dovoljno (a izgleda ni mogućno) umilostiviti ogledalo da odrazi neki drugi lik, već je neophodno da se balkanski narodi posvete Balkanu, naime da se na samom Balkanu njeguje potreba balkanskog zajedništva i savezništva, osjećanje sudbinske istorijske povezanosti balkanskih naroda, da bi se potisnula njihova nedozrela i koristoljubiva samodovoljnost, koja onemogućava Balkan da se konsoliduje i integriše imanentno, da ne bi bio objekt formalne integracije prethodno izolovanih djelova prostora, predmet jednog vanbalkanski funkcionalnog uređenja prostora, oblast hortikulture i multikulture svjetske moći. Balkanci treba da svoj kompleksninacionalni, balkanski, mediteranski i evropski identitet nalaze najprije u prebogatoj kulturi Balkana koju od antike naovamo stvaraju ne samo mnogi personalno poznati pojedinci nego i balkanski "narodni genije". Zaista, kao što se jugo/južno-slovenski relevantan pisac Slobodan Šnajder odgovorno usudio da u nevrijeme to formuliše, "Balkan je mitska teritorija. ... Baš kao što se za Mediteran može reći da je kolijevka ljudske istorije, to isto važi za Balkan. Želio bih da naglasim da on nije samo zlosrećan region, već isto tako i prostor na kom osciliraju snažne tradicije koje su oblikovale evropsku kulturu." – Balkanu nije potreban civilizator (koji je, uostalom, svoju civilizaciju napajao "sa balkanskih istočnika"44). Balkan je Evropi dao utemeljujuću i mjerodavnu, obavezujuću i nenadmašnu helensku kulturu. Balkan je neposredno crpio i Evropi prenosio istočno mediteranske izvore hrišćanstva, koji su, nakon veličanstvenog milenijuma Vizantije, prema kojoj se Zapadna Evropa toliko puta krstaški ogriješila, postajali duhovno i prostorno sve dalji što je otomansko višestoljetno računanje vremena na Balkanu sve moćnije udaljavalo balkanski hronotop od ostale Evrope. Kada je nakon pada Konstantinopolja 1453. grčka izbjeglička intelektualna elita podstakla i oblikovala humanistički duh italijanske renesanse dogodilo se to da je Zapad i tada bio prijemčiv samo za neprolazne tvorevine helenske paganske antike a ne i za "strani" i "tuđi" duh pravoslavnog hrišćanstva. Evropa će biti ono što treba da bude tek kada postane hrišćanska, mislio je jedan veliki češki Evropljanin, Jan Patočka ^1907-1977). Onda međutim duh istočnog hrišćanstva na Balkanu ne bi mogao da bude ostavljen zatvoren u lampi zaturenoj negdje "daleko u unutrašnjosti Turske", prema bezbrižnoj prostornoj orijentaciji građanina Geteovog Frankfurta. Onda bi Zapadna Evropa mogla da prihvati i Slovene koji su pravoslavni (Slavia orthodoxa pored Slavia catholica) a da im to ne uzima kao otežavajuću okolnost.
Evropa kao struktura političke moći proizvodi "Balkan" kao objekt kojim se raspolaže, a prateći balkanistički diskurs govori o Balkanu prinuđujući ga da ćuti, dok balkanske studije zavisne od političke moći uzimaju Balkan kao pasivni predmet saznavanja koji se "naučno" konstruiše u balkanologiji jednako kao i politički u geografiji. Otuda Balkan ne govori samo o sebi već i o stanju stvari u Evropi. Balkan može da bude prilika za Evropu da upozna sopstveno nasilje i destrukciju, svoje brižljivo skrivano a opet dovoljno poznato lice; Balkan je prilika za samosaznanje Evrope.
Evropa kao skup vrijednosnih ideala podrazumijeva još od helenske antike kao dio svog identiteta etički reflektovan odnos prema drugom, naime priznanje drugog i odgovornost za drugog. U takvoj fenomenologiji drugosti onaj drugi je ustvari neki drugi ja, i to onaj drugi ja y susretu sa kojim dobrovoljno razvijam, konstituišem i saznajem sopstveni identitet. Evropa kao ideal je pozvana na susret s Balkanom, da preko epifanije lica Balkana sazna sebe. Tada je Balkan neophodan dio identiteta Evrope, kao što je identitet Balkana neosporno evropski. Evropa je odgovorna za Balkan i dužna da proizvede evropski kontekst Balkana. Odgovornost Balkana za Evropu je prevashodno dužnost Balkanaca da se rukovode idealima koje su oblikovali i za koje su se zalagali najbolji Balkanci, balkanski mudraci i sveci, i da tako uvećavaju razloge za ponos a umanjuju razloge za stid koji se vezuju za Balkan i Balkance.
Gorizia, Italia, 27. nov. 1999.
Iz knjige Kritika balkanističkog diskursa
